नेपालको पहिलो आदिवासी द्यःला


को हुन् द्यःला ?

नेपाल जातीय विविधता र उपजातिहरुको समिश्रण भएको देश हो । त्यसमाथि पनि नेवार समुदायभित्रको जातिगत संरचना र विविधता एकआपसमा जेलिएको छ । नेवारहरु नेपालका आदिवासी-जनजाति हुन् । यही नेवार समुदायकै एक उपजातिका रुपमा द्यःला समुदायको अस्तित्व रहेको छ ।

विगतमा यस समुदायलाई अछुत मानेता पनि त्यही समुदायलाई विभिन्न मन्दिरहरुमा पुजारी वा संरक्षक मानिएको पाइन्छ । विभिन्न मन्दिरमा विनारकम सुँगुर, हाँस, माछालगायत बुझाउनुपर्ने व्यवस्थासँगै जात्रामा लिंगो व्यवस्था गर्ने लगायतका महत्वपूर्ण जिम्मेवारी दिएको बाट यिनीहरुलाई अछुत वा दलित भन्न मिल्ने कुनै आधार देखिँदैन ।

नेवार समुदायमा जातीय विविधता रहेबाट नेपालको इतिहासमा द्यःला जातिहरु कहिलेबाट आए भन्ने कुनै प्रमाण छैन । मानवशास्त्रीका दृष्टिले पहिलो आदिवासीहरु नदी छेउछाउ वा पानीको दायाँ वायाँ बस्ने जाति भनिएको आधारमा आजका द्यःलाहरु नै नेपालको पहिलो वा सबैभन्दा पुरानो आदिवासी जनजाति नेवार भनी मान्न सकिने नेपाल भाषाका प्रध्यापक तथा राश जोशीले आफ्नो पुस्तक ‘नेवाः समाजय् द्योःला’ नामक पुस्तकमा उल्लेख गरेका छन् ।

उसो त चिनियाँ यात्री हुयन साङ, फाहृयान को यात्रा डायरी र कौटिल्यको अर्थशास्त्र मा उल्लेख भएको चाण्डालसँग यिनीहरुको तुलना गरिएता उल्लेखित चाण्डालहरुको जीवन शैली र समाजमा रहेको भूमिकामा आकाश र जमीनको अन्तर पाइन्छ ।

नेवारी समाजमा अहिलेको कथित दलित समुदायसंग द्यःलाहरुको जीवनशैली र भूमिका एक अंश पनि मिल्दैन । द्यःलाहरुले भक्तपुर, बनेपा काठमाडौ पनौति लगायतका स्थानमा विभिन्न मन्दिर तथा पीठहरुमा पुजारी, संरक्षक र देवदेवीका गहनालगायतका सामग्रीहरुलाई स्याहार सम्भार गर्ने जिम्मा पाएबाट हिन्दु धर्म बर्णाश्रमा आधारित  ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य र शुद्रको विभाजनमा यिनीहरु नपर्ने आधार प्रशस्त छन् ।

हालको कथित हिन्दु वर्णाश्रममा आधारित दलितले मन्दिरसम्म पनि प्रवेश पाउँदैनन् । अझ द्यःलाहरु र कथित उपल्लो तहका कतिपय मन्दिरका पूजाआजा र गुठीमा द्यःला वा द्यःपालासँग रहने गुठीका नाइकेले एकअर्काको जुठोसमेत खानै पर्ने संस्कार रहेबाट पनि द्यःलाहरु अहिलेको कथित दलित र प्राचीन शुद्र वा चाण्डाल नरहेको पुष्टि हुन्छ ।

 भक्तपुर भेलुखेल वा भेलुख्यः का द्यःलाहरुको गुठीको प्राप्त एक ठयासफुमा ‘द्यःलाहरुको वस्ती’ भनी उल्लेख भएबाट (नेपाल सम्वत ८७९) उक्त थातथलो द्यःला जातिकै भएको प्रमाणित हुन्छ ।

जयस्थिति मल्लले असंगठित र अमार्यादित भएको समाजमा थीति बसाल्ने बहानामा पाँच मैथिल ब्राहृमण कीर्तिनाथ उपाध्याय लगायतको सहयोगमा जातीय व्यवस्थाको पुनःशुरुवात गरे । लिक्ष्वीकालमा प्रवेश गरेका ब्राह्मण, डुमलगायतका सनातन धर्म मान्ने जातिहरु नेपाल प्रवेशपछि यिनै द्यःलाहरुमा समागम वा मिश्रित भई कालान्तरमा लिच्छवीहरुसँग प्रवेश गरेका डुमकै श्रेणीमा राखिएको मान्न सकिन्छ । यसका आधारमा द्यःलाहरु यहाँका आदिवासी वा लिच्छवीहरुभन्दा पुराना बासिन्दा हुन् भन्ने आधार प्रशस्तै छ ।

नेवार वास्तु संरचनालाई मनन गर्ने हो भने यी द्यःला जातिहरु हरको सिरान वा छेउमा मूल ढोकाभन्दा बाहिर बसी नगर रक्षकको जिम्मा पाएका लडाकूहरु मानिन्छ । उनीहरुको विगतमा आफ्नै देश, राज्य भएको तर कालान्तरमा अन्य जातिले राज्य जितेपछि नेतृत्वहरुले आत्महत्या गरेको र बाँकी रहेकाले जीवनदान पाई अत्यन्त निम्न स्तरमा राखिएको अध्येताहरु बताउँछन् ।

कालान्तरमा काठमाडौं उपत्यकामा हरेक शासकहरु आउँदा पनि उनीहरुको जीवन शैली र राज्यले गर्ने विभेद तथा व्यवहारका कारण उही दर्जामै सीमित रहनु परेको नेपाल भाषा विज्ञ तथा पत्रकार नरेशवीर शाक्यको भनाइ छ ।

अहिले पनि द्यःलाहरुको जीवनशैली र संस्कारमा खासै परिवर्तन आएको छैन । यिनीहरुका घरझगडादेखिका द्वन्द्व साम्य पार्न पञ्च समुच्यवीच बहस भई न्याय निसाफ गर्ने परम्परा अझै कायम छ । यसलाई उनीहरु आफ्नो राज्यसत्ता गुम्नुअगावैको राजकीय परम्परा संस्कार मान्दछन् ।

भक्तपुर जिल्लाको सूर्यविनायक लगायतका मन्दिरमा द्यःलाहरु द्यपाला रहने परम्परा यद्यपि कायमै छ । काठमाडौमा तखती अजिमा, कंकेश्वरी, मैतीदेवी अनि ललितपुरमा महालक्ष्मी, चामुण्डा लगायतका मन्दिरहरुमा समेत द्यःलाहरु पुजारी हुने परम्परा यथावत छ ।

 

(लेखक फोनिज काठमाण्डौकी अध्यक्ष हुन , सामाजिक- सांस्कृतिक विषयमा कलम चलाउँछिन् )
लेखकले ६ महिना अध्ययन गरी तयार परिएको प्रतिबेदनबाट उद्रित

आफ्नो प्रतिक्रिया दिनुहोस |

ताजा अपडेट

सम्बन्धित शिर्षकहरु
  • कि.रा.या. कोरियाले किरात सिरिजङ्गा लिपि प्रशिक्षण कक्षा सञ्चालन गर्ने
  • वन र सेवा क्षेत्रमा पनि कोरियाले नेपाली श्रमिक ल्याउने
  • किम्हे बुसानमा “नमस्ते नेपाल होली इभेन्ट” हुने
  • सुम्निमा डान्स पार्टीको आयव्यय सार्वजनिक , ३ करोड २० लाख वन मुनाफा
  • ताजा अपडेट

    ईपिएस

    वन र सेवा क्षेत्रमा पनि कोरियाले नेपाली श्रमिक ल्याउने

    अनलाइन खबर दक्षिण कोरियाले यो वर्ष (सन् २०२४)देखि रोजगार अनुमति प्रणाली (ईपीएस)मार्फत थप ३ वटा क्षेत्रमा पनि नेपाली श्रमिक लिन थाल्ने भएको छ । कोरियाली सरकारले नेपालबाट वन क्षेत्र, सेवा क्षेत्र र रुट इन्डष्ट्री क्षेत्रमा पनि श्रमिक ल्याउने भएको हो । अहिले कृषि, ...

    एम टि यूको प्रतिनिधि सभा बैठक सम्पन्न, WPS को लागि संघर्ष गरिने

    प्रवासी श्रमिकहरुको अधिकारको निम्ति आवाज उठाउँदै आएको संस्था प्रवासी श्रमिक युनियन MTU दक्षिण कोरियाको प्रतिनिधि सभा बैठक २०२४ सम्पन्न भएको छ। सौल स्थित कोरियन प्रजातान्त्रिक श्रमिक महासंघ (केसिटियू) को हलमा सम्पन्न सभाले गतवर्षको गतिविधिहरुमाथि छलफल एवम ...

    राजु लामाको मंगोलियन हार्ट ब्याण्डले कोरिया तताउने निश्चित

    दक्षिण कोरियाको महान चाड सलनालको अवसरमा हुने ४ दिने लामो बिदाको पहिलो दिन फेब्रुअरी ९ तारिख नेपालको सुप्रसिद्ध गायक राजु लामाको मंगोलियन हार्ट व्याण्डको लाईभ कन्सर्टले कोरियाको माईनस डिग्रीको चिसो मौसममा नेपाली गीत संगीत मार्फत नेपाली माहोल तताउने निश्चित ...

    महिला / बालबालिका

    कोरियामा निर्मलाको अत्माहत्याले उब्जाएको प्रश्न

    मञ्जु गुरुङ ,, " म्याम म यहाँबाट निस्कन चाहन्छु । साइन मागेको पनि दिदैन । इलिगल बनाइदिन्छु भन्छ । काम पनि दिदैन । नेपालबाट आएको ६ महिना भयो । रिन ...

    कोरियामा महिलाका लागि महिलाका अध्यक्षमा पार्वती

    दक्षिण कोरियामा नेपाली महिलाहरुद्धारा संगठित महिलाको लागि महिला नाम संस्थाको अध्यक्षमा व्यवसायी तथा समाजसेवी पार्वती मोक्तान चयन भएका छन् । ...

    कोरियामा निबन्ध प्रतियोगितामा उत्कृष्ठ पुरस्कार प्राप्त लेख

    अलबिदा आमा -बाला राई निद्रामै थिएँ, म्यासेन्जरमा आएको फोनको घण्टीले ब्युझिएँ । हतार उठेर सिरानीनिर राखेको फोन तानें बिहानको छ बज्नै लागेको ...

    एनआरएन कोरियाले जुम मार्फत तिज मनाए

    एनआरएनए दक्षिण कोरियाले महिलाहरुको ठूलो चाड तिजलाई जुम मार्फत छलफल गरी मनाएका छन् । एनआरएन महिला संयोजकको नेतृत्वमा शुभकामना आदन प्रदान तथा ...